خانوادة زبانهاي هند و اروپايي بزرگ‌ترين و مهم‌ترين خانوادة زباني دنياست و سخنگويان زبانهاي اين خانواده را در تمامي نقاط جهان مي‌توان يافت . بر اساس آخرين تحقيقات شاخه‌هاي اصلي اين خانواده اينهاست : 1. آريايي ، شامل هندي يا هند و آريايي و ايراني ، 2. ارمني ، 3. آناتوليايي ، 4. تخاري ، 5. يوناني ، 6. ايتاليك ، 7. ونتيايي ، 8. سلتي ، 9. ژرمني ، 10. بالتي ، 11. اسلاوي ، 12. آلبانيايي. كهن‌ترين آثار بازماندة اين خانواده اسنادي به زبان حتي ـ مهم ترين عضو شاخة آناتوليايي ـ است كه برخي از آنها به حدود سدة 18 ق م تعلق دارد.

ارمني : زبان ارمني شاخه‌اي مستقل از خانوادة زبانهاي هند و اروپايي و زبان رسمي جمهوري ارمنستان است . سخنگويان اين زبان را علاوه بر ارمنستان و ايران ، در جمهوري آذربايجان ، گرجستان اين زبان را علاوه بر ارمنستان و ايران ، در جمهوري آذربايجان ، گرجستان ، لبنان ، مصر ، سوريه ، تركيه ، و حتي در كشورهايي چون روماني ، لهستان ، فرانسه و آمريكا مي‌توان يافت . كهن‌ترين آثار مكتوب اين زبان كتيبه‌هايي به خط يوناني از سدة 5م است.

زبان ارمني به دليل تماس طولاني سخنگويانش با ديگر شاخه‌هاي زباني تأثيرهاي بسياري از ديگر زبانها پذيرفته ، به گونه‌اي كه نظام آوايي آن شباهت چشمگيري با زبانهاي قفقازي دارد و بسياري از واژه‌هاي آن دخيل از زبانهاي يوناني ، سرياني و به خصوص ايراني است. كثرت واژه‌هاي دخيل ايراني در ارمني به اندازه‌اي است كه سابقاً آن را عضوي از شاخة زبانهاي ايراني به شمار مي‌آوردند (بالدي ، 42 ) ، اما در 1875م هويشمان ثابت كرد كه ارمني را بايد شاخه‌اي مستقل از زبانهاي هند و اروپايي به شمار آورد.

زبان ارمني از 3 دورة كهن (از سدة 5 تا 12م) ، ميانه (سدة 12 تا 17م) ونو(از سدة 17م تاكنون) گذر كرده است . ارمني كهن ـ كه گرابار (زبان نوشتار) خوانده مي‌شود ـ تا سدة 19م زبان ادبي و هنوز هم زبان آييني كليساي ارمني زبان است. ارمني نو دو گويش اصلي دارد : گويشي را كه مبنايش زبان منطقة آرارات به خصوص ايروان است ، ارمني شرقي ، و گونه‌هاي برگرفته از زبان ارمنيان استانبول را ارمني غربي مي‌نامند. گونه‌هاي ارمني رايج در ايران ارمني شرقي به شمار مي‌آيد. مراكز اصلي ارمنيان ايران شهرهاي تهران ، اصفهان ، تبريز ، خوي ، سلماس و جلفاست .

برخي از مهم‌ترين ويژگيهاي زبان ارمني اينهاست : 1. واجهاي انفجاري و انسدادي ـ سايشي به 3 دستة واكدار ، بي‌واك دميده و بي‌واك چاكنايي شده تقسيم مي‌شوند ، 2. تكيه همواره بر روي هجاي پاياني است ، 3. جنس دستوري ندارد ، 4. اسم در 7 حالت صرف مي‌شود ، 5. صفت پيش از اسم مي‌آيد و تغيير ناپذير است ، 6. صيغه‌هاي فعلي از دو مادة مضارع و ماضي ساخته مي‌شوند ، 7. ترتيب اصلي اجزاء كلام فاعل + فعل + مفعول است.

خط ارمني را كشيشي به نام مسروپ ماشتوتس در 406م بر پاية خطوط يوناني و سرياني ابداع كرد. در سدة 12م دو نشانة جديد براي واجهاي /o/ و /f/ بدان افزودند. ارمنيان بر اين باورند كه پيش از ماشتوتس اسقفي سرياني به نام دانيال نيز خطي براي ارمني ابداع كرده بود كه چون مناسب آواهاي اين زبان نبود ، به فراموشي سپرده شد.

روماني (رومانو) : زبان روماني عضوي از شاخة هندي يا هند و آريايي زبانهاي هند و ايراني است كه در ميان كوليان رايج است (اين زبان غير از رومانيايي است كه از شاخة زبانهاي ايتاليك به شمار مي‌آيد) . كوليان بازماندگان راجپوتهاي شمال غرب هند هستند كه پس از ورود اسلام به آن سرزمين در سده‌‌هاي ميانه از آنجا گريخته ، از راه ايران به آسياي صغير و اروپا مهاجرت كردند.

امروزه كوليان را در اكثر كشورهاي جهان ، از اسپانيا و ايرلند در غرب تا هند در شرق و حتي در چين و فيليپين ، مي‌توان يافت. اكنون كوليان تقريباً در تمام نقاط ايران يافت مي‌شوند.

زبان روماني گويشهاي متنوعي دارد و به دليل پراكندگي كوليان در سراسر جهان ، در هر منطقه تأثيرهاي بسياري از زبانهاي مجاور پذيرفته ، و گاه مغلوب زبان محلي شده است ، ونتسل و چرنكوف روماني رايج در اروپارا به 8 گروه اصلي تقسيم كرده‌اند. امروزه شمار سخنگويان دو گويش و لاچي و روماني بالكاني بيش از ديگر گونه‌هاست.

در حال حاضر تنها گونة شناخته شدة زبان روماني در ايران ، گويش «رومانو» است كه معدود سخنگوياني در قوچان و نيز در روستاهاي زرگر و باقرآباد آبيك قزوين و قشلاق زرگرها در نزديكي كرج دارد. ديگر كوليان ايران به زبان منطقه‌اي كه در آن ساكنند ، سخن مي‌گويند و گاه زبانهايي رمزي بر پاية ساخت دستوري گويش منطقة خود به وجود آورده‌اند كه از ميان مي‌توان به گويش جوگيان استراباد ، گويشهاي غربتي و گويش سليري در نزديكي فيروزكوه اشاره كرد . با وجود اين ، هنوز مي‌توان برخي از واژه‌هاي هندي را در اين زبانهاي رمزي بازيافت . زبان روماني خط ندارد ، اما كوليان اروپا براي نگارش زبان خويش از خطوط لاتيني و سيريلي استفاده مي‌كنند.